Już teraz, bez czekania na zakończenie działań wojennych - w ramach obowiązującego prawodawstwa - konieczne jest zapewnienie rozwoju dobrowolnych oszczędności emerytalnych w Ukrainie. W tym zakresie państwo powinno wykazywać się przywództwem i być przykładem, a przedsiębiorstwa i społeczności powinny wykorzystać dostępne możliwości rozwoju oferowane przez ten system. 

Jeszcze przed inwazją Federacji Rosyjskiej na Ukrainę, władze w Kijowie zdawały sobie sprawę, że ze względu na postępujące zmiany demograficzne, emerytury solidarnościowe nie zapewnią godnego poziomu życia osobom, które zakończyły aktywność zawodową. Na 10 milionów płatników składek przypadało 10 milionów osób pobierających świadczenie. Oznacza to, że poziom emerytur był i jest bardzo niski – ponad 5 milionów osób pobiera świadczenie w kwocie poniżej 100 EUR. Pomimo tak niskich wypłat, przychody ze składek obecnych płatników nie są w stanie pokryć kosztów wypłat, co oznacza konieczność subwencji ze strony państwa w kwocie ok. 5 miliardów EUR rocznie. 

Nowe i stare wyzwania 

Wojna, powszechna mobilizacja i prowadzone na pełną skalę działania zbrojne zmusiły ok. 5 milionów obywateli do emigracji, co pogłębiło wyzwania demograficzne, szczególnie w obliczu strat ludności. Dodatkowo doszły do tego wyzwania ekonomiczne – w lutym 2022 roku 1/3 aktywnych zawodowo osób straciła pracę, a dochody pracowników spadły o połowę.  

Obecnie oszczędności emerytalne posiada mniej niż 900 tysięcy osób. Mają one łączną wartość ok. 10 miliardów EUR, co stanowi 0,1% PKB Ukrainy. W zestawieniu z innymi krajami, Ukraina plasuje się na ostatnim miejscu spośród 88 krajów objętych badaniem OECD. W celu poprawy sytuacji emerytalnej, planowane jest przeprowadzenie reformy systemu oszczędzania na okres po zakończeniu aktywności zawodowej. Zmiany będą dotyczyły ok. 8 milionów osób, które będą mogły rozpocząć oszczędzanie. Zmiany te obejmą m.in. wprowadzenie obligatoryjnych oszczędności emerytalnych oraz rozwinięcie dobrowolnych programów oszczędzania na emeryturę. Szacuje się, że w ciągu pierwszych 5 lat od wprowadzenia reformy oszczędności emerytalne wyniosą co najmniej 5 miliardów EUR. 

Prywatne fundusze emerytalne 

Na Ukrainie funkcjonuje 58 prywatnych funduszy emerytalnych. Od początku ich działalności w 2005 roku, około 90% składek było opłacanych przez pracodawców na korzyść swoich pracowników, niezależnie od wypłacanych wynagrodzeń, przy czym programy emerytalne prowadzi około 2000 przedsiębiorstw. Przez długi czas składki wpłacane przez uczestników były niewielkie, jednak wojna zmieniła ich postawę. Ukraińcy zaczęli czuć się odpowiedzialni za własną przyszłość, w efekcie czego w ciągu ostatniego roku kwota składek wpłaconych przez uczestników była tylko o 20% niższa niż suma składek wpłaconych przez przedsiębiorstwa.  

Ukraina, jako jedno z ostatnich państw w regionie, wprowadziła system oszczędności emerytalnych. Dzięki temu miała okazję do stworzenia solidnych mechanizmów ochrony przed oszustwami, nadużyciami i błędami, które inne kraje ograniczały przez dziesięciolecia. System ten udowodnił swoją niezawodność w praktyce, zapewniając bezpieczeństwo środków emerytalnych i ciągłość wypłat świadczeń w czasach kryzysu finansowego w 2008 roku, podczas wojny w Donbasie oraz w obliczu inwazji rosyjskiej. Pomimo bardzo dobrych wyników, system oszczędności emerytalnych nadal nie jest powszechnie akceptowanym rozwiązaniem. Powodem może być brak wsparcia ze strony władz państwowych w budowie i rozwoju systemu oszczędności emerytalnych oraz niechęć do wprowadzenia niezbędnych reform, a także nieufność Ukraińców wobec instytucji finansowych. 

Konieczność dalszych zmian 

Aby zbudować zrównoważoną przyszłość kraju w obliczu wyzwań demograficznych i w dobie konfliktu zbrojnego, niezbędne jest zbudowanie stabilnego systemu emerytalnego, obejmującego wszystkich mieszkańców. Oszczędności te będą dodatkowym źródłem dochodu na emeryturze, szczególnie, że obecnie szacowana stopa zastąpienia w przypadku emerytur solidarnościowych będzie wynosiła mniej niż 20%. Połączenie obu systemów może podnieść dochody przyszłych emerytów do poziomu co najmniej 40% ostatniej pensji. Dla kraju będzie to oznaczało wejście na rynek długoterminowego inwestora, dzięki któremu pozyskane zostaną dodatkowe fundusze na powojenną odbudowę kraju, rozwój biznesu, wyprowadzenie płac z szarej strefy i rozwój rynku kapitałowego. Przeznaczając własne środki (oszczędności emerytalne) na odbudowę, Ukraina może także przyciągnąć większą ilość bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Dla inwestorów jest to zawsze czynnik zmniejszający ryzyko. 

Stworzenie obowiązkowego systemu oszczędności emerytalnych

Aby zasadniczo zmienić przyszłość emerytalną Ukraińców, konieczne jest wdrożenie obowiązkowego systemu oszczędności emerytalnych, przeniesienie wszystkich rodzajów preferencyjnych emerytur na zasadę akumulacji (dla pracowników przemysłu ciężkiego i szkodliwego, sędziów itp.). Konieczne jest zapewnienie znacznego rozwoju dobrowolnych oszczędności emerytalnych już teraz, bez czekania na zakończenie działań wojennych, w ramach obowiązującego prawodawstwa. W tym zakresie państwo powinno wykazywać się przywództwem i być przykładem, a przedsiębiorstwa i społeczności powinny wykorzystać dostępne możliwości rozwoju, oferowane przez ten system. 

Państwo może: 

1. koordynować reformę ładu korporacyjnego w przedsiębiorstwach państwowych i rozwijać system oszczędności emerytalnych, wprowadzić, jako właściciel i pracodawca oszczędności emerytalne dla pracowników przedsiębiorstw państwowych; 

2. wprowadzić oszczędności emerytalne dla pracowników ważnych społecznie zawodów (włączając zaangażowanie funduszy darczyńców, gdzie to jest możliwe), którzy wzięli na siebie główny ciężar problemów społecznych spowodowanych wojną i których obecność jest kluczowa dla powrotu ukraińskich migrantów. Są to takie grupy zawodowe jak: lekarze, nauczyciele, pracownicy socjalni, ratownicy, strażacy, policjanci i oczywiście wojskowi; 

3. umożliwić opłacanie składek emerytalnych na rzecz Ukraińców nie tylko przez samych obywateli, pracodawców i bliskich krewnych, ale także przez organizacje charytatywne i pozarządowe, co stanowi szansę na wsparcie najbardziej potrzebujących grup społecznych oraz tych, którzy ponieśli największe straty w wyniku działań zbrojnych. W ten sposób można rozwijać oszczędności emerytalne, nie obciążając przy tym budżetu państwa ani budżetów lokalnych. 

Władze lokalne/samorządy mogą: 

1. zapewnić dodatkowe świadczenia emerytalne - oparte na kapitale - pracownikom, których wynagrodzenia są finansowane z budżetów lokalnych i którzy wywierają istotny wpływ na społeczność, a jednocześnie wymagają dodatkowej motywacji, aby pozostać w danym regionie. Te świadczenia będą dostępne dla nauczycieli, pracowników socjalnych i innych zawodów, w zależności od potrzeb danego obszaru; 

2. pozyskiwać długoterminowy kapitał na odbudowę i rozwój, korzystając z funduszy emerytalnych za pośrednictwem obligacji komunalnych oraz innych instrumentów finansowych, które są zgodne z obowiązującymi przepisami. Nawet w okresie konfliktu zbrojnego, tego rodzaju obligacje cieszą się zainteresowaniem ze strony funduszy emerytalnych; 

3. ustanowić dedykowane fundusze emerytalne, zachęcić przedsiębiorstwa komunalne oraz etycznie zorientowane firmy prywatne z danego regionu do zaangażowania się, a w perspektywie czasu umożliwić przyciągnięcie do nich części obowiązkowych oszczędności emerytalnych mieszkańców regionu. To pozwoli na akumulację znaczących środków inwestycyjnych oraz współpracę w projektach inwestycyjnych na rzecz odbudowy kraju z inwestorami zagranicznymi, lokalnymi przedsiębiorcami i rządem Ukrainy. 

Przedsiębiorcy mogą: 

1. przyciągnąć najbardziej utalentowanych pracowników i ograniczyć fluktuację kadr poprzez wprowadzenie programu oszczędności emerytalnych dla pracowników z oszczędnością podatkową do 50%, wykorzystując istniejące już ulgi podatkowe, które zostały zdefiniowane w ukraińskim prawie podatkowym; 

2. przyciągnąć długoterminowy kapitał na własny rozwój, korzystając z funduszy emerytalnych poprzez emisję obligacji korporacyjnych; 

3. utworzyć własne fundusze emerytalne, przyciągnąć do nich zarówno obecnie dobrowolne, jak i przyszłe obowiązkowe oszczędności emerytalne, co pozwoli na udział we wspólnych projektach inwestycyjnych z międzynarodowymi inwestorami, społecznościami i rządem Ukrainy. 

Oszczędności emerytalne to obszar, który przynosi wzajemne korzyści, zyskując znaczący wpływ na społeczeństwo i stymulując równocześnie trwały rozwój biznesu, lokalnych społeczności oraz państwa. Z tego powodu Ukraina powinna w pełni wykorzystać dostępne możliwości w tym zakresie. 

Tetiana Salnikova

Przewodnicząca rady ukraińskiego stowarzyszenia administratorów funduszy emerytalnych, prezes Ogólnoukraińskiego Administratora Funduszy Emerytalnych. W latach 2020-2022 wiceminister ds. integracji europejskiej i doradca w Ministerstwie Polityki Społecznej Ukrainy. Posiada ponad 20-letnie doświadczenie na rynkach finansowych i w polityce społecznej na stanowiskach decyzyjnych, przyczyniając się do oceny polityk i prowadząc działalność jako ekspert krajowy i doradca w kwestiach społecznych i inwestycyjnych dla krajowych władz publicznych i organizacji międzynarodowych.