W najnowszym raporcie rocznym Niemiecka Rada Ekspertów Ekonomicznych (SVR) odniosła się do wyzwań w odniesieniu do polityki emerytalnej w Niemczech, z jakimi należy się pilnie zmierzyć. Najważniejszym z nich jest konflikt pomiędzy odpowiednim zabezpieczeniem emerytalnym a jego trwałą rentownością finansową. Rozwiązanie tego konfliktu powinno zapewnić skuteczne zapobieganie stale rosnącemu obciążeniu młodych i przyszłych pracowników. Jedną z opcji reformy, która została omówiona w 2023 roku - zarówno przez Grupę Roboczą ds. Prywatnych Emerytur, jak i SVR, jest rozszerzenie systemu emerytur kapitałowych w celu uzupełnienia publicznego systemu emerytalnego.

W 2001 roku w Niemczech, w odpowiedzi na cięcia w państwowym systemie emerytalnym, został wprowadzony program Riester¹, który jest planem długoterminowego oszczędzania, subsydiowanym przez państwo, z dodatkowymi ulgami podatkowymi i dotacjami. Rozwiązanie to początkowo cieszyło się dużym zainteresowaniem, otwarto ponad 16 milionów umów, jednak od lat sprzedaż stoi w miejscu, co oznacza konieczność wprowadzenia zmian w programie lub wręcz jego zreformowanie.

Główne wady programu, które hamują zainteresowanie nim, to:

• nieprzejrzystość rynku,
• wysokie koszty administracyjne (w tym koszty uruchomienia programu),
• nieprzejrzysta konstrukcja produktu ze względu na skomplikowane procedury dotacji,
• słabe doradztwo, sztywność umów.

Występuje także szereg barier po stronie potencjalnych uczestników programu. Najważniejsze z nich to:

• brak wiedzy finansowej i planowania emerytalnego,
• niejasny system dotacji,
• niepewność co do oczekiwanych kwot emerytur,
• brak zaufania do tego typu produktów,
• ogólny brak akceptacji dla reformy.

Biorąc pod uwagę powyższe, eksperci od dłuższego czasu wskazują na pilną konieczność reform, przy czym nie udało się ich przeprowadzić podczas dwóch ostatnich kadencji Bundestagu.

Zalecenia Grupy Roboczej ds. Prywatnych Emerytur

W pierwszej połowie 2023 roku została utworzona Grupa Robocza ds. Prywatnych Emerytur, w skład której weszli przedstawiciele Federalnego Ministerstwa Finansów, Federalnego Ministerstwa Pracy i Spraw Socjalnych, Federalnego Ministerstwa Gospodarki i Ochrony Klimatu oraz sześciu naukowców. Jako konsultanci do Grupy dołączyli również przedstawiciele pozostałych grup interesariuszy – partnerzy społeczni, świadczeniodawcy oraz rzecznicy praw konsumentów. Celem projektu było przeanalizowanie i ocena zobowiązań wynikających z umowy zbiorowej dotyczącej funduszu emerytur publicznych oraz uwzględnienie prywatnych produktów inwestycyjnych, które oferują wyższe zwroty niż emerytury Riester.

Raport końcowy zawiera dziewięć głównych zaleceń, z których większość odnosi się do dalszego rozwoju subsydiowanych prywatnych świadczeń emerytalnych. Jedynie dziewiąte zalecenie odnosi się do istniejących umów Riester. Rekomendacje dotyczą:

1. demografii: rekomendowane jest poszerzenie pod względem demograficznym grupy docelowej - w taki sposób, aby większa część populacji mogła zabezpieczyć swój standard życia po zakończeniu aktywności zawodowej,
2. prywatnego systemu emerytalnego: zalecane jest utworzenie prostszych, bardziej transparentnych i zrozumiałych prywatnych planów emerytalnych,
3. subwencji państwowych: zalecane są wyższe stawki dla grup o niższych dochodach, młodych ludzi oraz rodziców dzieci lub młodych dorosłych uczących się; łączy się to z rekomendacją uproszczenia form otrzymania zasiłku, w tym rekomendacją: uproszczonego zasiłku na dziecko, rozszerzenia premii na start i dostosowania maksymalnej kwoty,
4. zwrotów, ryzyka i gwarancji: zaleca się wyeliminowanie lub ograniczenie wymogów gwarancyjnych, chociaż produkty z gwarancjami powinny być nadal oferowane,
5. kosztów: rekomenduje się zapewnienie porównywalności i przejrzystości kosztów poprzez obowiązkowe ujawnianie stawek prowizji i metodologii (w jaki sposób koszty zmniejszają zyski),
6. certyfikacji: sugeruje się wdrożenie rozszerzonej procedury certyfikacji, być może w drodze zaproszenia do składania ofert, która uwzględnia kryteria jakościowe i ilościowe, w tym dywersyfikację ryzyka, koszty i gwarancje,
7. transparentności, cyfryzacji i doradztwa: zaleca się ujawnianie wszystkich kosztów, zgodnie z rozporządzeniem PRIIPS² (ang.: The Packaged Retail and Insurance-based Products), wydanym przez Komisję Europejską, oraz udzielanie porad na początku fazy oszczędzania i ponownie przed rozpoczęciem fazy wypłaty,
8. wypłat: rekomenduje się rezygnację z obowiązkowej ochrony przed ryzykiem długowieczności,
9. programu Riester: eksperci zakładają, że program powinien skorzystać na zmianach w podstawie prawnej; jednak wszelkie zmiany w umowach powinny być dokonywane w drodze konsensusu między stronami umowy.

Propozycja utworzenia publicznie zarządzanego funduszu, w którym przyszli emeryci byliby automatycznie zapisywani do programu przez pracodawcę z opcją rezygnacji³, nie została przyjęta przez Grupę Roboczą (5 członków głosowało za przyjęciem modelu, 2 wstrzymało się od głosu, a 12 głosowało przeciw, co nie jest zaskakujące, biorąc pod uwagę skład grupy). Dyskusja w tym obszarze nie będzie kontynuowana w bieżącym okresie legislacyjnym.

SVR: propozycja reformy systemu emerytalnego

W raporcie rocznym za rok 2023, Niemiecka Rada Ekspertów Ekonomicznych (SVR) podsumowała wpływ zmian demograficznych, w szczególności starzenia się społeczeństwa, na finanse emerytalne. Ponadto Grupa Robocza, składająca się z ekspertów branży emerytalnej, zaproponowała reformę kapitałowych świadczeń emerytalnych, tak aby w przyszłości system był bardziej wiążący i prostszy i jednocześnie bardziej efektywny w obszarze zysków przy niższym koszcie zarządzania.

Utworzenie nowego funduszu

Eksperci rekomendują utworzenie zarządzanego publicznie funduszu opartego na akcjach o szerokiej dywersyfikacji. Uczestnicy byliby zapisywani do funduszu na zasadach autozapisu z możliwością rezygnacji. Działając jako domyślny dostawca, fundusz ten konkurowałby z prywatnymi dostawcami i działałby przy niskich kosztach na ubezpieczonego, ze względu na spodziewaną wysoką partycypację. Jednocześnie rozwiązanie to mogłoby być zintegrowane z pracowniczymi programami emerytalnymi. Istniejące plany emerytalne w ramach programu Riester zostałyby zachowane w obecnej formie lub przeniesione do nowego programu bez utraty dotacji ze strony państwa. Dodatkową opcją mogłaby być renta dożywotnia (świadczenie na dożycie). Nowe rozwiązanie zakłada składki na poziomie 4% wynagrodzenia brutto, co jest porównywalne z obecnie funkcjonującym programem Riester. Wypłaty mogłyby być dokonywane w formie renty dożywotniej lub kombinacji renty dożywotniej i płatności ryczałtowej, podobnie jak w systemie Riester.

Projekt publicznie zarządzanego funduszu jest inspirowany szwedzką emeryturą składkową, która została wprowadzona równolegle z systemem Riester, z powodzeniem przetrwała kilka kryzysów finansowych i obecnie cieszy się szerokim poparciem społecznym. Mimo to, propozycja reformy w zakresie dodatkowych kapitałowych świadczeń emerytalnych spotkała się ze sprzeciwem, nawet w samym SVR.

Dyskusja nadal będzie trwała

Zgodnie z raportem końcowym Grupy Roboczej, kolejne kroki w obszarze utworzenia publicznie zarządzanego funduszu nie będą kontynuowane w tym okresie legislacyjnym. Jednak dyskusja na temat takiego funduszu będzie nadal częścią agendy politycznej w przyszłości, nie tylko ze względu na propozycję SVR.

Z jednej strony umowa koalicyjna w Hesji przewiduje taki fundusz i wzywa do podjęcia zobowiązań na szczeblu federalnym. Z drugiej strony, nowy program polityczny CDU wspiera wprowadzenie obowiązkowego kapitałowego systemu emerytalnego, z planowanymi dotacjami państwowymi dla osób o niskich dochodach. W związku z tym, międzynarodowe modele, takie jak szwedzka emerytura składkowa, koncepcja „dodatkowej emerytury” agencji ochrony konsumentów oraz model publicznie zarządzanego funduszu SVR, będą nadal istotne w toczącej się debacie na temat rozszerzenia kapitałowych świadczeń emerytalnych jako uzupełnienia systemu emerytalnego w Niemczech.

______________________
Marlene Haupt - profesor ekonomii i polityki społecznej na Uniwersytecie Ravensburg-Weingarten (RWU) w Niemczech. Jest autorką licznych prac na temat systemów emerytalnych, komunikacji emerytalnej, porównawczej polityki społecznej i umiejętności finansowych. Profesor Haupt była także członkiem grupy fokusowej ds. prywatnych emerytur w niemieckim Federalnym Ministerstwie Finansów. Była również wizytującym badaczem na Uniwersytecie w Georgii w Stanach Zjednoczonych, rzymskim Uniwersytecie Tor Vergata we Włoszech i Uniwersytecie Vaasa w Finlandii.

¹ Idea emerytury „Riester” jest prosta: oszczędzający wpłaca co miesiąc określoną kwotę i zobowiązuje się do korzystania z kapitału dopiero po przejściu na emeryturę. Otrzymanie wpłaconego kapitału jest gwarantowane, jednocześnie fundusze inwestycyjne oferują wysokie zyski. Więcej na: https://www.bundesregierung.de/breg-en/issues/wirksam-regieren-with-citizens-for-citizens/understanding-and-comparing-riester-pension-products-1738040
² Źródło: Komisja Europejska, więcej na: https://commission.europa.eu/publications/commission-publishes-delegated-regulation-postpones-application-date-certain-priips-related_en
³ Program długoterminowego oszczędzania w miejscu pracy, odpowiednik polskiego PPK / PPE