Reforma, polegająca na wprowadzeniu autozapisu w prywatnych funduszach emerytalnych dla wszystkich zatrudnionych pracowników sektora prywatnego, spowodowała zapisanie do prywatnych funduszy emerytalnych we Włoszech 1,2 mln nowych członków. Ten wzrost liczby uczestników – choć znaczny – nie może być jednak uznany za w pełni satysfakcjonujący.

Ze względu na zmiany demograficzne i malejącą bazę płatników składek, po 1995 roku Włochy odeszły od systemu opartego na zdefiniowanym świadczeniu na rzecz systemu opartego na zdefiniowanej składce. Oznacza to, że wysokość indywidualnej emerytury państwowej zależy od łącznych składek wpłaconych do systemu emerytalnego przez danego pracownika i jego pracodawcę/pracodawców przez wszystkie lata pracy. Zazwyczaj wpłata pracodawcy to podwójna wartość składki płaconej przez pracownika.

W systemie opartym na zdefiniowanej składce (NDC) składki podlegają stopie zwrotu powiązanej ze wzrostem realnego PKB. Po przejściu na emeryturę, zgromadzony kapitał jest przekształcany w rentę, która uwzględnia prognozy dalszego trwania życia.

We Włoszech funkcjonują także tzw. uzupełniające programy emerytalne. Niestety upowszechnienie prywatnych programów emerytalnych jest tam nadal na niewystarczającym poziomie i niezadowalające w stosunku do oczekiwań. Spośród 23,7 mln (dane z grudnia 2023 roku, ISTAT) osób pracujących, tylko 10,7 mln osób (dane z grudnia 2023 roku, COVIP) jest zapisanych do jednego z uzupełniających programów emerytalnych, a łączna wartość zarządzanych aktywów (AUM), przeznaczonych na świadczenia, wynosiła 222,6 mld EUR (967,87 mld PLN¹).

Dodatkowe (prywatne) programy emerytalne

W ramach uzupełniających programów emerytalnych wyróżniamy następujące rodzaje produktów:

1. zamknięte fundusze emerytalne: zamknięte fundusze emerytalne to umowy zbiorowe między pracownikami i pracodawcami. Ta kategoria funduszy dotyczy pracowników z tego samego obszaru zawodowego. Liczba indywidualnych kont (grudzień 2023 roku): 4 mln; AUM (grudzień 2023 roku): 68 mld EUR (295,67 mld PLN¹);

2. otwarte fundusze emerytalne: otwarte fundusze emerytalne są zakładane bezpośrednio przez banki, firmy ubezpieczeniowe i firmy zarządzające aktywami. Do tego typu funduszy emerytalnych można przystąpić indywidualnie lub grupowo. Liczba indywidualnych kont (grudzień 2023 roku): 1,9 mln; AUM (grudzień 2023 roku): 32,6 mld EUR (141,75 mld PLN¹);

3. indywidualne plany oszczędnościowe (Piani individuali pensionistici - PIP): indywidualne plany oszczędnościowe to umowy ubezpieczenia na życie o cechach podobnych do funduszy emerytalnych. Przystąpienie do PIP jest zarezerwowane wyłącznie dla osób fizycznych i nie może odbywać się na podstawie umów zbiorowych, jak w przypadku otwartych i zamkniętych funduszy emerytalnych. Liczba indywidualnych rachunków (grudzień 2023 roku) wynosiła 4,1 mln, a AUM (grudzień 2023 roku): 56 mld EUR (243,49 mld PLN¹);

4. istniejące wcześniej fundusze emerytalne: istniejące wcześniej fundusze emerytalne zostały wprowadzone przed reformą z 1993 roku i są regulowane przez art. 2117 kodeksu cywilnego. Istniejące fundusze emerytalne zostały utworzone w dużych firmach, takich jak Fiat czy Unicredit, już w latach 70-tych. Liczba indywidualnych kont (grudzień 2023 roku): 700 tys.; AUM (grudzień 2023 roku): 66 mld EUR (286,97 mld PLN¹).

COVIP, czyli Włoska Komisja Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi, nadzoruje działalność czterech kategorii uzupełniających programów emerytalnych. Jedynym wyjątkiem są tak zwane „stare” PIP (Piani individuali pensionistici), czyli instrumenty, które istniały w tej formie przed wejściem w życie dekretu legislacyjnego 252/2005. „Stare” PIP nie podlegają nadzorowi COVIP, ale nadzorowi IVASS, tj. Instytutu Nadzoru Ubezpieczeń.

Rodzaje benefitów

Jeśli uczestnik kwalifikuje się do emerytury państwowej, a jednocześnie uczestniczył w uzupełniającym programie emerytalnym przez okres co najmniej pięciu lat, możliwe jest przekształcenie jego indywidualnej emerytury w emeryturę uzupełniającą (rentę dożywotnią).

Jeśli naliczona emerytura uzupełniająca (renta dożywotnia) jest niska, możliwe jest złożenie wniosku o likwidację całego konta w formie wypłaty jednorazowej. Dzieje się tak, gdy emerytura uzupełniająca, wynikająca z przeliczenia co najmniej 70% ostatecznej kwoty, jest niższa niż połowa kwoty, która jest ustalana przez prawo każdego roku dla zasiłku socjalnego (w 2023 roku miesięczny zasiłek socjalny wynosił 503,27 EUR (2 188,22 PLN¹) i był wypłacany przez 13 miesięcy).

Osoby uczestniczące w uzupełniającym programie emerytalnym mogą także skorzystać z tzw. zaliczki emerytalnej (anticipazioni), która daje możliwość ubiegania się o wypłatę części zgromadzonych w funduszu emerytalnym środków, przy jednoczesnym zachowaniu członkostwa w funduszu. Zaliczka może być przeznaczona na:

• wydatki na opiekę zdrowotną, wynikające z bardzo poważnych zachorowań dotyczących uczestnika planu emerytalnego, współmałżonka i dzieci (np. nadzwyczajne terapie i operacje uznane przez właściwe placówki publiczne), w dowolnym momencie i w wysokości do 75% zgromadzonych środków;
• zakup i remont pierwszego domu dla uczestnika planu emerytalnego i jego/jej dzieci po 8 latach od przystąpienia do funduszu emerytalnego, do 75% zgromadzonych środków;
• dowolny cel, po 8 latach od przystąpienia do funduszu emerytalnego, do wysokości 30% zgromadzonych środków na indywidualnym koncie.

Od 2018 roku wprowadzono nową formę wypłaty świadczenia, o które można wnioskować w ramach uzupełniającego programu emerytalnego. Jest to tymczasowa wcześniejsza renta uzupełniająca (Rendita Integrativa Temporanea Anticipata – RITA). Uczestnik planu, który spełnia wymagania, może wnioskować o wypłatę zgromadzonych środków z góry. W takiej sytuacji są one wypłacane w ratach do momentu zaakceptowania wniosku emerytalnego, czyli do czasu przejścia na emeryturę.

Autozapis we Włoszech

Włoskie doświadczenia pokazują, że w praktyce autozapis może być trudny do wdrożenia. W latach 2004-2005, po szerokiej debacie publicznej, podjęto decyzję o wprowadzeniu autozapisu w prywatnych funduszach emerytalnych dla wszystkich zatrudnionych pracowników sektora prywatnego. Wprowadzona zmiana opierała się na wpłacie środków emerytalnych na poczet przyszłego przepływu TFR (z tego powodu inicjatywa ta jest często nazywana „reformą TFR”). Ponadto, jako dodatkowy motywator wprowadzono zachęty fiskalne. Reformę wprowadzono w życie w 2007 roku, co zaowocowało zapisaniem do prywatnych funduszy emerytalnych 1,2 mln nowych członków (zatrudnionych pracowników sektora prywatnego). Całkowita liczba członków prywatnych funduszy emerytalnych na koniec 2007 roku osiągnęła 3,4 miliona. Ogólnie rzecz biorąc, pomimo, że wzrost był znaczący, był on niezadowalający, szczególnie w kontekście doświadczeń z innych rynków. Głównym osiągnięciem było to, że większość nowych członków dobrowolnie przystąpiła do TFR, co nie było wynikiem autozapisu. W kolejnych dwóch latach partycypacja nie uległa znaczącej poprawie. Pod koniec 2009 roku łączna liczba członków wyniosła nieco ponad 5 milionów pracowników.

Emerytury uzupełniające - korzyści podatkowe:

• składki: dozwolone jest odliczenie od całkowitego dochodu zapłaconych składek do limitu 5 164,57 EUR rocznie (22 455,55 PLN¹). Kwota ta obejmuje składki pracodawcy, jeśli takie istnieją, oraz wszelkie płatności dokonane na rzecz osób zależnych od podatku; część odprawy (TFR) jest wyłączona. Ulga zmniejsza podatek dochodowy;
• zwroty (wypłaty): są opodatkowane stawką 11% - w przeciwieństwie do 12,5%, która ma zastosowanie do form oszczędności finansowych;
• świadczenia emerytalne: opodatkowanie jest szczególnie korzystne. Stawka maleje wraz ze wzrostem liczby lat uczestnictwa w emeryturze uzupełniającej. W szczególności przez pierwsze 15 lat stawka wynosi 15%; od 16. roku jest ona zmniejszana o 0,30 punktu procentowego za każdy rok uczestnictwa, maksymalnie do 6 punktów procentowych. Po co najmniej 35 latach uczestnictwa stawka spada do 9%.

Czynniki strukturalne, które przyczyniły się do ograniczonego sukcesu autozapisu we Włoszech:

• dochód do dyspozycji przeciętnego zatrudnionego włoskiego pracownika nie jest wysoki, głównie ze względu na znaczną różnicę między kosztem pracy a wynagrodzeniem netto z tytułu podatku dochodowego i składek na ubezpieczenie społeczne;
• TFR, utrzymywany na poziomie pracodawcy (co jest dozwolone dla małych firm zatrudniających mniej niż 50 pracowników), jest silnym konkurentem jako narzędzie oszczędzania – oferuje on stopę zwrotu wolną od ryzyka, która, choć niska w ujęciu nominalnym, jest de facto dodatnia w ujęciu realnym;
• TFR był historycznie ważnym źródłem taniego finansowania dla pracodawców. Reforma TFR zlikwidowała tę możliwość dla firm zatrudniających powyżej 50 pracowników. Jednak mniejsze firmy, które mają kluczowe znaczenie dla włoskiej gospodarki i które nie są neutralne w odniesieniu do decyzji swoich pracowników, nadal utrzymują jako zobowiązanie w swoich bilansach TFR pracowników, którzy odmawiają zapisania się do funduszy emerytalnych (w małych firmach pracodawcy mogli wpływać na decyzje swoich pracowników dotyczące rejestracji);
• kryzys finansowy i gospodarczy (w latach 2008-2009) zaostrzył ograniczenia płynności dla potencjalnych uczestników i mniejszych firm. Ponadto silna awersja do ryzyka ograniczyła zaufanie do planów emerytalnych inwestujących na rynkach finansowych.

Następne kroki (wyzwania i możliwości)

Obecnie we Włoszech jest ponad pół miliona nieobsadzonych stanowisk pracy. Włoski rząd planuje zreformować w ciągu najbliższych 10 lat swój system emerytalny, mając na celu wydłużenie okresu aktywności zawodowej w sektorze przemysłowym, w którym obecnie brakuje pracowników. Zjawisko to szczególnie dotyka sektora opieki zdrowotnej.

Ponadto, skrajnie prawicowy rząd Włoch przyspieszył prace nad utworzeniem państwowego funduszu majątkowego („Fondo Strategico Nazionale del Made in Italy”) w celu inwestowania w krajowe firmy o strategicznym znaczeniu. Fundusz ten ma wspierać wzrost, wzmocnienie i rewitalizację strategicznych krajowych łańcuchów dostaw. Jego celem jest zebranie na początek 1 mld EUR (4,35 mld PLN¹). Instytucje emerytalne we Włoszech odegrają istotną rolę w państwowym funduszu majątkowym, ale jest on otwarty zarówno dla lokalnych włoskich, jak i międzynarodowych inwestorów poszukujących możliwości inwestowania we Włoszech.

Nadal otwartą kwestią jest też autozapis. Niedawno zaproponowano nowe pomysły na kolejną rundę autozapisu w celu poprawy wyników autozapisu z 2007 roku. Jaki będzie tego efekt – czas pokaże.

Źródła:
•    COVIP (2023): Główne statystyki dotyczące dodatkowych emerytur, grudzień 2023 https://www.covip.it/sites/default/files/documentazionestatistica/agg_stat_dic23.pdf
•    ISTAT (2024): Zatrudnienie i bezrobocie, grudzień 2023 https://www.istat.it/it/files//2024/01/Employment-and-unemployment-202312.pdf
•    OECD (2023): Emerytury w skrócie (ang.: Pensions at a Glance)
•    Komisja Europejska (2023): Zatrudnienie, Sprawy społeczne i integracja społeczna, Świadczenia dla osób starszych we Włoszech https://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=1116&langId=en&intPageId=4625
•    Biblioteka OECD (2023): „Automatyczny zapis do prywatnych programów emerytalnych we Włoszech” autorstwa: Ambroggio Rinaldi https://read.oecd-ilibrary.org/finance-and-investment/improving-financial-education-efficiency/auto-enrolment-inprivate-supplementary-pensions-in-italy_9789264108219-9-en#page1
•    EIOPA (2023): „Projektowanie emerytur o zdefiniowanej składce: doświadczenia we Włoszech”, wydarzenie online „Okrągły stół dot. emerytur o zdefiniowanej składce” kwiecień 2023, artykuł autorstwa: Ambroggio Rinaldi (Dyrektor Centralny, COVIP) https://www.eiopa.europa.eu/system/files/2023-04/Italy%20DC%20Pensions%20-%20Version%2020.04.2023.pdf

Źródła uzupełniające:
•    IPE (2024): ”Włoski rząd planuje reformę emerytalną w celu wydłużenia okresu aktywności zawodowej” autorstwa: Luigi Serenelli 16 stycznia 2024 https://www.ipe.com/news/italian-government-plans-pension-reform-for-longer-working-life/10071041.article
•    Raport Krajowy IPE (2023): Emerytury we Włoszech (lipiec/sierpień 2023) https://www.ipe.com/country-reports/country-report-pensions-in-italy-july/august-2023/10067574.article
•    IPSOA (2023): “Krajowy fundusz strategiczny Made in Italy: charakterystyka i kwestie krytyczne” autorstwa: Gerardo Urti, doradcy M&A & Strategy (https://www.ipsoa.it/documents/quotidiano/2023/09/22/fondo-strategico-nazionale-made-italycaratteristiche-criticita)

Przypisy:
¹1 EUR = 4,3480 PLN zgodnie z Tabelą nr 251/A/NBP/2023 z dnia 2023-12-29

Dejan Malesic - ekspert Europejskiego Urzędu Nadzoru Ubezpieczeń i Pracowniczych Programów Emerytalnych (EIOPA). Ma ponad 20-letnie doświadczenie w branży outsourcingu w różnych obszarach biznesowych: fundusze emerytalne, ubezpieczenia, finanse i opieka zdrowotna. Jest jednym z twórców i głównych liderów międzynarodowej oferty transgranicznej Previnet. Jego główną rolą jest rozwijanie możliwości biznesowych i nawiązywanie relacji z międzynarodowymi klientami. Jako specjalista w zakresie wielonarodowych umów emerytalnych o zdefiniowanej składce, Dejan Malesic współpracuje z różnymi dużymi firmami konsultingowymi i międzynarodowymi korporacjami w zakresie wdrażania nowych planów i zarządzania nimi.