W obecnym litewskim systemie emerytalnym podatki są wykorzystywane do finansowania wydatków na świadczenia emerytalne. Oznacza to, że jest on bardzo wrażliwy na zmiany demograficzne i zmiany sytuacji gospodarczej. Wprawdzie wejście Litwy do Unii Europejskiej (UE) i jej integracja ze strukturami unijnymi pozwoliły fundamentalnie przekształcić i ustabilizować gospodarkę, ale wyzwania demograficzne nie zniknęły i pozostają jednym z największych problemów kraju.

Prywatne fundusze emerytalne działają na  Litwie od 2004 roku. Zasady ich funkcjonowania zostały wyznaczone na podstawie rekomendacji międzynarodowych instytucji finansowych, takich jak Bank Światowy czy też Międzynarodowy Fundusz Walutowy, oraz Państwowego Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Sodra), który często boryka się z trudnościami, w szczególności z deficytem budżetowym.

Po 20 latach od utworzenia funduszy, uczestniczy w nich 1,4 mln osób, a aktywa wzrosły do 7,8 mld EUR¹ (33,55 mld PLN¹, stan na koniec marca 2024 r.). Należy przy tym zaznaczyć, że przeciętny uczestnik - oszczędzając w systemie ok. 20 lat - oszczędza tylko przez około połowę okresu, przez jaki oszczędzałby w trakcie swojej kariery zawodowej. Oceniając powyższe wyniki, należy także wziąć pod uwagę fakt, że 2,8 mld EUR (12,04 mld PLN¹), czyli 36% aktywów zgromadzonych w litewskim systemie emerytalnym w II filarze, nie pochodzi z wpłat uczestników ani z subwencji od państwa – są to korzyści wygenerowane dzięki inwestycjom na rynku finansowym, chociaż na dzień dzisiejszy nie zostały one jeszcze wypłacone.

Reforma II filaru

W 2019 roku, po 15 latach funkcjonowania funduszy emerytalnych na Litwie, zreformowano II filar emerytalny. Nowe rozwiązania przyczyniły się do rozwoju systemu akumulacji i wzrostu dodatkowych oszczędności emerytalnych ludności.  Utworzono fundusze emerytalne cyklu życia - zrównoważone fundusze emerytalne grupy docelowej, w których inwestycje są dynamicznie zmieniane w zależności od wieku danej osoby. Im młodsza osoba, tym więcej środków na koncie emerytalnym jest inwestowanych na rynku kapitałowym, w celu uzyskania wyższego zwrotu z inwestycji. Wraz ze zbliżaniem się do wieku emerytalnego, udział akcji w funduszu (i ryzyko) jest stopniowo zmniejszany, podczas gdy udział obligacji i innych bezpieczniejszych instrumentów inwestycyjnych (depozyty, gotówka) jest zwiększany w celu ochrony zgromadzonych środków.

Według Litewskiego Stowarzyszenia Funduszy Inwestycyjnych i Emerytalnych (LIPFA), począwszy od 2019 r., czyli od momentu, gdy fundusze emerytalne II filaru zaczęły działać zgodnie z modelem funduszu cyklu życia (oszczędności młodszych klientów są inwestowane w bardziej ryzykowny sposób, a oszczędności starszych klientów są inwestowane w bardziej konserwatywny sposób), stopy zwrotu wygenerowane przez fundusze II filaru wyniosły +64%.

Automatyczny zapis w II filarze

Oszczędzający, którzy są zatrudnieni, są automatycznie zapisywani do funduszu emerytalnego, przy czym mają sześć miesięcy na rezygnację z udziału w programie. Ci, którzy zdecydują się oszczędzać i mieć dodatkowy dochód na emeryturze, wpłacają 3% swojego wynagrodzenia miesięcznie, a państwo, które zachęca do oszczędzania, dodaje zachętę w wysokości 1,5% średniej krajowej pensji.
Formuła zachęty finansowej od państwa jest szczególnie korzystna dla pracowników o niższych dochodach, ponieważ kwota dopłaty jest w ich przypadku proporcjonalnie wyższa w stosunku do ich składek niż dla osób o wyższych dochodach. Jednocześnie zapewnia większą sprawiedliwość społeczną.

Propozycje zmian

Litwa przetrwała kilka kryzysów gospodarczych i pokonała globalne wyzwania ostatnich lat. W tym czasie akumulacja indywidualnych środków na emerytury pozostawała w centrum uwagi polityków i decydentów. System emerytalny, który był wielokrotnie dostosowywany do zmieniających się warunków i reformowany, powoli wkracza w fazę dojrzałości. Tym niemniej, nie brakuje głosów i inicjatyw dotyczących dalszej restrukturyzacji czy też ulepszeń. Pojawiają się także głosy mówiące o całkowitej rezygnacji z drugiego filaru.

Stanowisko Trybunału Konstytucyjnego

Jedno z ostatnich zagadnień, dotyczących możliwości opuszczenia II filaru przez oszczędzającego, zostało rozstrzygnięte przez Trybunał Konstytucyjny. Wyjaśnił on, że system jest niezbędny, a wycofanie się z niego może mieć miejsce tylko w ostateczności. Lista takich przypadków nie została jeszcze sporządzona, ale stanowisko Trybunału Konstytucyjnego na Litwie pozostaje niepodważalne i musi być respektowane.

Stały monitoring i nie najlepsze prognozy

Zmiany demograficzne i starzenie się społeczeństwa wymuszają na decydentach stały monitoring systemu. Jest to zgodne z zaleceniami misji Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW), która regularnie odwiedza Litwę i która w czerwcu 2024 r. po raz kolejny wskazała na potrzebę wzmocnienia oszczędności osobistych.

Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) w publikacji „Pension at a Glance 2023” prognozowała, że po 40 latach stopa zastąpienia na Litwie może wynieść nawet 29%, czyli pracownik ryzykuje, że na emeryturze otrzyma dochód równy 29% ostatniego wynagrodzenia. Nie jesteśmy daleko w tyle za Estonią (34%), która kilka lat temu pozwoliła ludziom wycofać się z oszczędzania na emeryturę.

Prognozowana przez OECD średnia stopa zastąpienia wynosi 61%, co Litwa może osiągnąć tylko dzięki wspólnym wysiłkom wszystkich trzech filarów: pierwszego filaru Sodra, drugiego filaru i trzeciego filaru. Ten ostatni nie „zapisuje” automatycznie obywateli - indywidualnie wybierają oni regularność swoich składek  i stopę akumulacji.

Polska również przeszła szereg reform emerytalnych, więc nie byłoby zaskoczeniem, gdyby ktoś zapytał, dlaczego OECD prognozuje tak niską stopę zastąpienia dla Litwy, gdzie prywatne oszczędności w II filarze są dość stabilne od 2004 roku.

Dlaczego tylko 29%

W czasie, gdy wprowadzano II filar emerytalny, Litwa była w okresie zmian gospodarczych, przy czym jednocześnie władze uważały, że istnieje pilna potrzeba wprowadzenia takiego rozwiązania, tym bardziej, że takie było również oczekiwanie społeczne.

Globalny kryzys gospodarczy w 2008 r. pozwolił decydentom na wykorzystanie II filaru jako dodatkowego narzędzia finansowego, aby uwolnić część ludzi od oszczędzania na emeryturę, zwiększając w ten sposób ich realne dochody. Od tego czasu poziom składek nie został przywrócony do poziomu sprzed kryzysu. Prowadzi to do wolniejszego tempa oszczędzania, a w konsekwencji do wolniejszego tempa akumulacji aktywów i dochodów emerytalnych z II filaru.

Innym ważnym aspektem jest fakt, że Litwa nie uruchomiła jeszcze profesjonalnych funduszy, w których pracodawcy mogliby wnosić wkład w oszczędności emerytalne swoich pracowników, zarówno w II filarze, jak i w III filarze, który oferuje naprawdę liberalne warunki. Do indywidualnej decyzji pracodawcy lub pracownika należy jednak zapewnienie lub wybór określonych świadczeń dodatkowych, w tym ubezpieczenia zdrowotnego lub innych rozwiązań obniżających bieżące koszty.

Potrzebne większe zainteresowanie pracodawców

Uważamy, że gdyby zaangażowanie pracodawców w oszczędzanie na emeryturę na Litwie działało jako system, a nie jak obecnie - dobrowolnie i tylko w wybranych organizacjach, wzrósłby poziom zamożności ludności  na emeryturze, i miałoby to wpływ na wysokość stopy zastąpienia w przypadku osób,  które kończą swoją aktywność zawodową.

MFW w swoich najnowszych zaleceniach wskazuje, że Litwa potrzebuje strukturalnej reformy systemu emerytalnego. Bieżący rok jest pierwszym, w którym więcej osób przejdzie na emeryturę niż rynek pracy zostanie zasilony nowymi pracownikami. Co więcej, po 2026 r. Litwa nie ma planu dalszego wydłużania wieku emerytalnego, który MFW proponuje powiązać ze średnią długością życia. Inną propozycją MFW, która nie jest zachęcająca, jest opodatkowanie emerytur, które już teraz są na Litwie niskie.

Powyższe rekomendacje nie mają zbyt wielu zwolenników ani wśród społeczeństwa, które nie chce pracować całe życie, ale jednocześnie chce otrzymywać najwyższe możliwe dochody na emeryturze, ani wśród polityków, którzy starają się zdobyć poparcie wyborców.

Sytuacja jest taka, jaka jest. To, czy będziemy oszczędzać na emeryturę, zależy tylko od nas.

______________________________________

¹1 EUR = 4,3009 PLN, NBP.pl, zg. z Tabelą nr 064/A/NBP/2024 z dnia 2024-03-29

Autor:

Tadas Gudaitis - szef Litewskiego Stowarzyszenia Funduszy Inwestycyjnych i Emerytalnych (LIPFA) oraz dyrektor Swedbank Investment Management. Jest także profesorem na Uniwersytecie Wileńskim.